Blaszany bębenek – powieść, która zmieniła oblicze literatury niemieckiej

Powieść „Blaszany bębenek” to jedno z najważniejszych dzieł literatury niemieckiej XX wieku, które przyniosło międzynarodową sławę swojemu autorowi. To fascynująca, wielowarstwowa opowieść, która łączy w sobie elementy groteski i realizmu, przedstawiając historię Europy Środkowej przez pryzmat niezwykłego bohatera. Książka ta stała się fundamentem twórczości autora i pierwszą częścią słynnej Trylogii gdańskiej, która na zawsze zmieniła sposób, w jaki postrzegamy literaturę powojennych Niemiec.

Kto napisał „Blaszany bębenek”? Sylwetka Güntera Grassa

Günter Grass (1927-2015) był niemieckim pisarzem, poetą, dramaturgiem i artystą wizualnym, który w 1999 roku otrzymał literacką Nagrodę Nobla. Urodził się w Gdańsku (wówczas Wolne Miasto Gdańsk) w rodzinie niemiecko-kaszubskiej, co miało ogromny wpływ na jego twórczość. Jego korzenie i doświadczenia z młodości w wielokulturowym Gdańsku stały się inspiracją dla wielu jego dzieł, w tym dla „Blaszanego bębenka”.

Grass studiował rzeźbę i grafikę w Akademii Sztuk Pięknych w Düsseldorfie i Berlinie, zanim zwrócił się w kierunku literatury. Jego debiut literacki, właśnie „Blaszany bębenek” (oryg. „Die Blechtrommel”), opublikowany w 1959 roku, przyniósł mu natychmiastowe uznanie i kontrowersje. Książka ta stała się pierwszą częścią tzw. Trylogii gdańskiej, którą uzupełniają powieści „Kot i mysz” oraz „Psie lata”.

Jako pisarz, Grass był znany ze swojego zaangażowania politycznego i społecznego. Przez wiele lat wspierał niemiecką socjaldemokrację i był aktywnym krytykiem politycznym. W 1990 roku sprzeciwiał się szybkiemu zjednoczeniu Niemiec, obawiając się odrodzenia niemieckiego nacjonalizmu. W 2006 roku wywołał kontrowersje, ujawniając w swojej autobiografii „Przy obieraniu cebuli”, że jako nastolatek służył w Waffen-SS.

Za swoją twórczość Grass otrzymał liczne nagrody literackie, w tym wspomnianą Nagrodę Nobla, a także tytuł honorowego obywatela miasta Gdańska. Jego dzieła, charakteryzujące się bogatym, barokowym stylem i połączeniem realizmu z elementami fantastycznymi i groteskowymi, na trwałe wpisały się w kanon literatury światowej.

Streszczenie „Blaszanego bębenka” – o czym jest powieść Güntera Grassa?

Kadr z filmowej adaptacji „Blaszanego bębenka” w reżyserii Volkera Schlöndorffa

„Blaszany bębenek” to opowieść o Oskarze Matzeracie, chłopcu, który w dniu swoich trzecich urodzin postanawia przestać rosnąć. Otrzymuje wówczas w prezencie tytułowy blaszany bębenek, który staje się jego nieodłącznym atrybutem i sposobem komunikacji ze światem. Oskar, mimo zatrzymanego fizycznego rozwoju, jest niezwykle inteligentnym i przenikliwym obserwatorem otaczającej go rzeczywistości.

Akcja powieści rozgrywa się głównie w Gdańsku (Danzig) i obejmuje okres od końca I wojny światowej, przez czasy nazizmu, II wojnę światową, aż po powojenne lata w Niemczech Zachodnich. Oskar dorasta w skomplikowanym środowisku kulturowym – jego matka Agnes jest Kaszubką, a jego ojcostwo pozostaje niejednoznaczne: oficjalnym ojcem jest Niemiec Alfred Matzerath, ale biologicznym ojcem mógł być również Polak Jan Broński, kochanek jego matki.

Przez pryzmat doświadczeń Oskara obserwujemy kluczowe wydarzenia historyczne: wzrost popularności nazizmu, Kryształową Noc, obronę Poczty Polskiej w Gdańsku, okupację miasta przez Niemców, a następnie wkroczenie wojsk sowieckich, ucieczkę ludności niemieckiej i początki Republiki Federalnej Niemiec. Oskar, ze swoim bębenkiem i zdolnością rozbijania szkła krzykiem, staje się swoistym komentarzem do absurdów historii i ludzkiej natury.

W późniejszej części książki Oskar decyduje się urosnąć o dodatkowe 30 centymetrów (do 121 cm) i po wojnie trafia do zachodnioniemieckiego szpitala psychiatrycznego, skąd opowiada swoją historię. Narracja prowadzona jest w pierwszej osobie, co pozwala czytelnikowi zanurzyć się w unikalnej perspektywie bohatera, balansującego między dziecięcą niewinnością a dojrzałym cynizmem.

Powieść łączy w sobie elementy realizmu, groteski, magicznego realizmu i satyry politycznej, tworząc wielowarstwowy obraz społeczeństwa niemieckiego w pierwszej połowie XX wieku. Jest to również głęboka refleksja nad tożsamością, winą, odpowiedzialnością i pamięcią historyczną.

Oskar Matzerath z „Blaszanego bębenka” – analiza głównego bohatera

Oskar Matzerath – niezwykły bohater powieści „Blaszany bębenek”

Oskar Matzerath to jedna z najbardziej oryginalnych postaci w literaturze XX wieku. Jego decyzja o zaprzestaniu wzrostu w wieku trzech lat jest formą protestu przeciwko światu dorosłych, który postrzega jako fałszywy i obłudny. Mimo fizycznej postaci dziecka, Oskar posiada umysł i świadomość dorosłego człowieka, co czyni go wyjątkowym narratorem i obserwatorem otaczającej rzeczywistości.

Tytułowy blaszany bębenek staje się dla Oskara nie tylko zabawką, ale również narzędziem wyrażania emocji, komunikacji i wpływania na otoczenie. Poprzez rytmiczne uderzenia w bębenek Oskar komentuje wydarzenia, wyraża sprzeciw lub aprobatę, a nawet przywołuje wspomnienia. Drugim niezwykłym atrybutem bohatera jest jego głos, zdolny do rozbijania szkła, co symbolizuje jego destrukcyjną moc wobec kruchych struktur społecznych i konwenansów.

Oskar funkcjonuje na pograniczu trzech kultur: niemieckiej, polskiej i kaszubskiej, co czyni go symbolem skomplikowanej historii i tożsamości Gdańska. Jego niejednoznaczne pochodzenie (nie wiadomo, czy jego ojcem jest Niemiec Alfred Matzerath czy Polak Jan Broński) dodatkowo podkreśla tę wielokulturowość i złożoność.

Jako narrator, Oskar jest niewiarygodny i subiektywny, często zniekształca rzeczywistość, miesza fakty z fantazją, co zmusza czytelnika do krytycznej analizy jego opowieści. Jest to postać pełna sprzeczności – z jednej strony niewinna jak dziecko, z drugiej cyniczna i manipulacyjna jak dorosły. Jego seksualność, mimo fizycznej postaci dziecka, jest dojrzała i często transgresyjna, co było jednym z najbardziej kontrowersyjnych aspektów powieści.

Oskar Matzerath stał się ikoną literatury niemieckiej i symbolem pokolenia, które dorastało w cieniu nazizmu i II wojny światowej. Jego postać doczekała się nawet pomnika w Gdańsku, co świadczy o znaczeniu tej literackiej kreacji dla kultury i tożsamości miasta.

Znaczenie „Blaszanego bębenka” w literaturze niemieckiej

Okładka polskiego wydania „Blaszanego bębenka”

„Blaszany bębenek” odegrał przełomową rolę w literaturze niemieckiej, stając się jednym z najważniejszych dzieł okresu powojennego. Opublikowany w 1959 roku, był jedną z pierwszych powieści, które otwarcie zmierzyły się z trudnym tematem niemieckiej winy i odpowiedzialności za zbrodnie II wojny światowej. Grass przełamał tabu milczenia, które dominowało w niemieckim społeczeństwie w latach 50., zmuszając czytelników do konfrontacji z niedawną przeszłością.

Powieść zapoczątkowała nurt tzw. „literatury rozliczeniowej” (Vergangenheitsbewältigung), która dążyła do przepracowania traumatycznych doświadczeń nazizmu i wojny. Grass wprowadził do niemieckiej literatury nowy język i styl – barokowy, pełen metafor, łączący realizm z groteską i elementami magicznymi. Ten styl, określany czasem jako „realizm magiczny po niemiecku”, miał ogromny wpływ na kolejne pokolenia pisarzy.

„Blaszany bębenek” przyczynił się również do przywrócenia pamięci o wielokulturowej historii Gdańska i regionów, które po wojnie znalazły się w granicach Polski. Grass, sam pochodzący z Gdańska, stworzył literacki pomnik miasta, które w swojej przedwojennej formie przestało istnieć. Powieść stała się ważnym głosem w dyskusji o utraconych ojczyznach i przymusowych przesiedleniach, które były konsekwencją wojny.

Międzynarodowy sukces „Blaszanego bębenka” pomógł przywrócić niemieckiej literaturze miejsce na światowej scenie literackiej po latach izolacji spowodowanej nazizmem. Książka została przetłumaczona na kilkadziesiąt języków i doczekała się głośnej ekranizacji w reżyserii Volkera Schlöndorffa, która w 1979 roku zdobyła Złotą Palmę w Cannes oraz Oscara za najlepszy film nieanglojęzyczny.

Dla samego Grassa „Blaszany bębenek” stał się dziełem definiującym jego karierę i podstawą do przyznania mu w 1999 roku literackiej Nagrody Nobla. Akademia Szwedzka uzasadniła swój wybór, stwierdzając, że twórczość Grassa „w wesołych czarnych fabulacjach portretuje zapomniane oblicze historii”.

Filmowa adaptacja „Blaszanego bębenka” – od literatury do kina

Plakat filmu „Blaszany bębenek” z 1979 roku

W 1979 roku niemiecki reżyser Volker Schlöndorff stworzył filmową adaptację „Blaszanego bębenka”, która odniosła ogromny międzynarodowy sukces. Film zdobył ex aequo Złotą Palmę na Festiwalu Filmowym w Cannes (wraz z „Apocalypse Now” Francisa Forda Coppoli) oraz Oscara za najlepszy film nieanglojęzyczny, co było pierwszym takim wyróżnieniem dla kina niemieckiego.

Adaptacja koncentruje się głównie na pierwszej części powieści, obejmującej dzieciństwo i młodość Oskara do końca II wojny światowej. W rolę głównego bohatera wcielił się 12-letni David Bennent, który z powodu choroby wzrostowej był wyjątkowo niski, co idealnie pasowało do postaci Oskara. W obsadzie znalazł się również polski aktor Daniel Olbrychski, który zagrał Jana Brońskiego.

Film, podobnie jak książka, wywołał kontrowersje ze względu na odważne sceny erotyczne i brutalne przedstawienie historii. W niektórych krajach, w tym w Kanadzie i części Stanów Zjednoczonych, był początkowo zakazany lub pokazywany w ocenzurowanej wersji ze względu na sceny z udziałem nieletniego aktora, które uznano za nieodpowiednie.

Mimo tych kontrowersji, adaptacja Schlöndorffa jest uważana za jedno z najważniejszych dzieł niemieckiego kina i wierną interpretację ducha powieści Grassa. Sam autor był zaangażowany w proces tworzenia scenariusza i wyraził zadowolenie z końcowego rezultatu. Film przyczynił się do dalszej popularyzacji powieści na świecie i utrwalił pozycję „Blaszanego bębenka” jako jednego z najważniejszych dzieł literatury XX wieku.

W 2015 roku, z okazji 88. urodzin Güntera Grassa, Volker Schlöndorff przygotował nową, rozszerzoną wersję filmu, zawierającą dodatkowe sceny, które nie znalazły się w oryginalnym wydaniu. Ta wersja dyrektorska pozwala jeszcze pełniej doświadczyć bogactwa i złożoności literackiego pierwowzoru.

Trylogia gdańska – „Blaszany bębenek”, „Kot i mysz”, „Psie lata”

Gdańsk – miasto, które jest tłem dla Trylogii gdańskiej

„Blaszany bębenek” stanowi pierwszą i najsłynniejszą część tzw. Trylogii gdańskiej Güntera Grassa, którą uzupełniają powieści „Kot i mysz” (1961) oraz „Psie lata” (1963). Wszystkie trzy utwory łączy wspólne miejsce akcji – Gdańsk i jego okolice – oraz tematyka związana z okresem nazizmu, II wojną światową i jej konsekwencjami.

„Kot i mysz” to nowela opowiadająca historię Joachima Mahlkego, nastolatka z Gdańska, który próbuje ukryć swoją fizyczną niedoskonałość (wyjątkowo duże jabłko Adama) poprzez niezwykłe wyczyny pływackie i obsesję na punkcie odznaczeń wojskowych. Akcja rozgrywa się głównie w latach 1939-1944, a narrator, podobnie jak w „Blaszanym bębenku”, jest niewiarygodny i subiektywny.

„Psie lata” to powieść, która zamyka trylogię, przedstawiając losy trzech przyjaciół z dzieciństwa: Eddi Amsela, Waltera Matema i Harry’ego Liebenaue. Ich historie rozgrywają się na tle historii Gdańska od lat 20. do lat 50. XX wieku. Powieść wprowadza motyw psa jako symbolu niemieckiej historii – od owczarka niemieckiego, przez dobermana, aż po kundelka, co odzwierciedla zmieniającą się sytuację polityczną Niemiec.

Trylogia gdańska jako całość stanowi wielowymiarowy obraz Gdańska i jego mieszkańców w burzliwym okresie historycznym. Grass pokazuje miasto jako miejsce spotkania kultur niemieckiej, polskiej i kaszubskiej, podkreślając jego wielokulturowy charakter, który został zniszczony przez nazizm i wojnę. Trylogia jest również refleksją nad niemiecką winą, odpowiedzialnością i procesem rozliczania się z przeszłością.

Choć „Blaszany bębenek” pozostaje najbardziej znanym dziełem z trylogii, wszystkie trzy powieści są uważane za ważne dzieła literatury niemieckiej XX wieku i stanowią istotny wkład w proces przepracowywania traumatycznej przeszłości przez niemieckie społeczeństwo.

Dziedzictwo „Blaszanego bębenka” i jego miejsce we współczesnej kulturze

Pomnik Oskara Matzeratha w Gdańsku

Ponad 60 lat po publikacji, „Blaszany bębenek” pozostaje żywym i ważnym dziełem w świadomości kulturowej nie tylko Niemiec, ale i całego świata. Powieść Grassa wciąż jest czytana, analizowana i interpretowana przez kolejne pokolenia czytelników, krytyków i badaczy literatury. Jest obowiązkową lekturą na wielu uniwersytetach i stanowi punkt odniesienia dla współczesnych pisarzy.

W Gdańsku, mieście, które jest głównym tłem powieści, pamięć o „Blaszanym bębenku” i jego autorze jest szczególnie pielęgnowana. W 2015 roku, po śmierci Güntera Grassa, w mieście odsłonięto pomnik Oskara Matzeratha – głównego bohatera powieści. Rzeźba przedstawiająca chłopca z bębenkiem stoi przy ulicy Szerokiej na Głównym Mieście i jest popularną atrakcją turystyczną. W Gdańsku działa również Gdańska Galeria Güntera Grassa, która gromadzi prace plastyczne pisarza i organizuje wydarzenia związane z jego twórczością.

Powieść doczekała się licznych adaptacji nie tylko filmowych, ale również teatralnych i operowych. W 2010 roku w Operze Bałtyckiej w Gdańsku miała miejsce premiera opery „Oskar” skomponowanej przez Michała Dobrzyńskiego na podstawie „Blaszanego bębenka”. Dzieło Grassa inspiruje również artystów wizualnych, muzyków i twórców innych dziedzin sztuki.

„Blaszany bębenek” pozostaje również ważnym głosem w dyskusji o pamięci historycznej, odpowiedzialności za zbrodnie wojenne i procesie rozliczania się z trudną przeszłością. Tematyka powieści – konfrontacja z nazistowską przeszłością, wielokulturowość, utracone ojczyzny, tożsamość narodowa – wciąż jest aktualna we współczesnej Europie, zwłaszcza w kontekście debat o nacjonalizmie, populizmie i prawach mniejszości.

Dla polskich czytelników „Blaszany bębenek” ma szczególne znaczenie jako dzieło, które przywraca pamięć o wielokulturowej historii Gdańska i Pomorza. Powieść pomaga zrozumieć skomplikowane losy tego regionu i jego mieszkańców, stanowiąc most między polską a niemiecką pamięcią historyczną.

Podsumowanie – dlaczego warto przeczytać „Blaszany bębenek”

„Blaszany bębenek” Güntera Grassa to powieść, która mimo upływu lat nie traci na aktualności i sile oddziaływania. Jest to dzieło wielowarstwowe, które można czytać na wielu poziomach: jako fascynującą sagę rodzinną, jako historyczną opowieść o Gdańsku i jego mieszkańcach, jako polityczną satyrę na nazizm i powojenne Niemcy, czy wreszcie jako uniwersalną refleksję nad ludzką naturą i historią.

Unikalna perspektywa narratora – Oskara Matzeratha, który decyduje się nie dorastać – pozwala spojrzeć na historię z niezwykłego punktu widzenia, łączącego dziecięcą niewinność z dojrzałym cynizmem. Bogaty, barokowy styl Grassa, pełen metafor, symboli i odniesień kulturowych, tworzy gęstą, wieloznaczną narrację, która wciąga czytelnika i zmusza do aktywnej interpretacji.

Powieść ta jest nie tylko ważnym dokumentem historycznym, pokazującym skomplikowane losy Gdańska i jego mieszkańców w pierwszej połowie XX wieku, ale również uniwersalnym dziełem o ludzkiej kondycji, o dojrzewaniu, buncie, winie i odpowiedzialności. Jest to książka, która zmusza do refleksji, zadaje trudne pytania i nie oferuje prostych odpowiedzi.

Dla polskiego czytelnika „Blaszany bębenek” ma dodatkową wartość jako dzieło przybliżające wielokulturową historię Gdańska i Pomorza, pokazujące skomplikowane relacje między Polakami, Niemcami i Kaszubami. Jest to powieść, która pomaga zrozumieć historię tego regionu w całej jej złożoności, bez uproszczeń i stereotypów.

Niezależnie od tego, czy sięgamy po „Blaszany bębenek” jako po klasykę literatury światowej, dokument historyczny, czy po prostu fascynującą opowieść, jest to lektura, która na długo pozostaje w pamięci i zmusza do przemyśleń. To właśnie ta wielowymiarowość i uniwersalność sprawia, że powieść Güntera Grassa, mimo upływu ponad sześciu dekad od jej publikacji, wciąż pozostaje żywa i inspirująca dla kolejnych pokoleń czytelników.